Wat je zoal van een microscoop moet weten
In het eerste deel van deze tweeluik heb ik wat verteld over waarom een microscoop een nuttige toevoeging is voor de Koihobbyist. Daarnaast zijn er een aantal soorten microscopen voorbij gekomen. De conclusie was dat we voor de Koihobby een biologische microscoop nodig hebben. Dan vallen er al een hoop ongeschikte microscopen af. Echter blijft er ook nog een hoop te koop over. Welke onderdelen zijn nou nice to have en welke need to have. Daar ga ik nu wat dieper op in.
Kruistafel
Één van de luxe onderdelen van een microscoop waar je absoluut niet zonder kunt, is een kruistafel zoals hierboven afgebeeld. Een kruistafel zorgt ervoor dat je geleidelijk het preparaat van links naar rechts en van boven naar onder kunt bewegen door te draaien aan een knop. Heb je geen kruistafel dan schuif je met je vingers het preparaat heen en weer. Bij het bekijken van een stilstaand beeld is dit geen probleem. Mocht je te ver schuiven dan schuif je met je vingers weer een stukje terug. Bij bewegende parasieten is dit lastiger, omdat ze dan uit beeld zijn en je ze niet zo gemakkelijk terug vindt. Voor de Koihobby zou ik een kruistafel dus echt adviseren.
Knoppen en scherpstellen
Het tweede waar je op moet letten is dat het scherpstellen met twee knoppen moet gebeuren. Zie de foto hierboven. Ga je kijken naar de allergoedkoopste microscopen dan hebben die alleen een grove scherpstelling en geen fijne scherpstelling. Beide heb je altijd nodig. Ga je kijken naar de luxere modellen, dan is de fijn en grof scherpstelling één grote dubbele knop. Hoe groter de knop is hoe handiger het scherpstellen. Zie de foto hieronder: 
Wiskundig uitgelegd: een knop kun je 360 graden draaien en dan ben je één keer rond. Wil je maar 1 graad draaien, dan is dat bij een grotere knop makkelijker te doen dan bij een kleinere. Dit is vanwege de afstand. De omtrek van een grotere knop is immers groter. De conclusie die ik wil trekken is dat een grote knop een luxe is. Het ligt eraan hoe goed je eigen fijne motoriek is van je vingers of je met de kleinere knop ook prima vooruit kunt.
De kleinste parasiet, genaamd costia, is dan 0,01mm keer 200 oftewel 2mm groot in beeld.
Vergrotingen
Dan de vergrotingsfactoren. Terug naar het verhaal van de vliegende vogel fotograferen uit het eerste deel van dit artikel; hoe meer je inzoomt met de camera, hoe moeilijker het is om de vogel scherp in beeld te krijgen. Dat geldt voor de microscoop ook. Te weinig is ook niet goed, want dan kun je het beestje niet identificeren. Ideaal is een vergroting tussen de 40 en 200x. De kleinste parasiet, genaamd costia, is dan 0,01mm keer 200 oftewel 2mm groot in beeld. Dat is voldoende. Meestal hebben microscopen de vergrotingen 40x, 100x en 400x. Daar kan je prima mee werken. Toch is de 400x iets minder fijn dat 200x. Waarom is lastig uit te leggen, maar hoe meer je vergroot hoe meer diepte-lagen je krijgt in het preparaat. Je kunt echter maar op één diepte-laag scherpstellen.
Costia is heel snel en daarom is die bij 400x wel groter maar vaak minder scherp. Ook verdwijnt hij sneller uit beeld bij een grotere vergroting. Daarnaast kom je vergroting 1000x ook wel eens tegen. Niet geschikt voor de Koihobby, Punt. Dit zijn ook nog eens olie-emersie lenzen en dan moet je met olie gaan knoeien. Ik hou al op. Neem van mij aan, heb je niks aan. Toch mag je blij zijn wanneer je een microscoop tegenkomt met de vergrotingen 40x, 100x, 400x, 1000x. Huh?! Ik had toch net gezegd dat daar iets aan hebt. Dat klopt, maar je kan dan namelijk vier lenzen kwijt in de revolver in plaats van drie en dat biedt mogelijkheden. Deze lenzen noemen we objectieven. Zie de foto hieronder:
De totale vergroting wordt bepaald door het objectief en oculair samen. Het oculair is de lens waar je doorheen kijkt: 
Enigszins standaard is een oculair van 10x en objectieven van 4x, 10x en 40x. De totale vergroting krijg je door te vermenigvuldigen. Dan kom je op die 40x, 100x en 400x vergroting uit. Als je ruimte hebt voor vier objectieven zoals in eerder gesteld voorbeeld, is het dus de moeite waard om een 20x objectief bij te kopen zodat je de vergroting 200x kunt maken. Losse objectieven moeten wel in dezelfde serie zijn. Anders uitgelegd: Het objectief moet bij de microscoop passen.
Mono- of Stereo.. eh Binoculair?
De volgende luxe optie waar ik het over ga hebben is monoculair of binoculair. Bij binoculaire microscopen kijk je met allebei de ogen (niet verwarren met een stereomicroscoop!). In een laboratorium hebben ze vaak binoculaire microscopen staan en geen monoculair. De reden hiervoor is eenvoudig. Naarmate je langer en/of vaker door een microscoop kijkt is een monoculair vermoeiender dan een binoculair. Stel je zou een hele avond televisie kijken met één oog, dan ga je waarschijnlijk met hoofdpijn naar bed. Zeker als je daarbij het andere oog dichtknijpt de hele avond. Zou je het andere oog ontspannen houden en met een ooglapje op doen, dan zal het al minder zijn. Terugkomend op de microscopen geldt hetzelfde. Binoculair is luxer en fijner voor de meeste mensen.
Het beste is om het verschil tussen een binoculair en een monoculair gewoon te ervaren
Er zijn echter een paar redenen waarom je voor een monoculair zou kunnen gaan in plaats van een binoculair. Zo is een monoculair goedkoper. Je kijkt niet heel lang en heel veel door de microscoop, waardoor het vermoeiende waarschijnlijk wel meevalt. Daarnaast moet je bij een binoculair twee extra handelingen verrichten met instellen. De afstand tussen je ogen moet je precies instellen, zoals je dat met een verrekijker ook doet. Het beste is om het verschil tussen een binoculair en een monoculair gewoon te ervaren. Werk een keer met beide modellen en je weet meteen wat je voorkeur heeft. Mijn ervaring is dat de meesten voor de binoculair zullen kiezen. Uitzonderingen zijn mensen die twee hele verschillende ogen hebben. Dan kun je beter alleen met je ene goede oog kijken.
Diafragma
Laatste onderdeel is de lichtbron in combinatie met het diafragma. Een diafragma is een opening waar licht doorheen komt. Deze opening kun je groot en klein maken. Als je een dimbare lamp hebt kun je op twee manieren het licht dimmen. Soms dim ik het licht met de verlichting en soms door het diafragma verder dicht te zetten. Op zich wel handig, maar niet meer dan dat. Alleen met een diafragma de hoeveelheid licht instellen kan prima. De lamp zelf kan halogeen of LED zijn. De opmars van de LED zie je ook in de microscopie-wereld. Vaak zit er dan ook een accu bij. Hierdoor kun je de microscoop handig bij de vijver zetten zonder dat je een (verleng)snoer nodig hebt. Dit zie ik wel als een groot voordeel. Dit voordeel wordt een nadeel als je bij een lege accu niet alsnog met de snoer het lampje aan kunt zetten. Wachten tot de accu klaar is met opladen is geen optie.
Nieuw of tweedehandsje?
Wellicht twijfel je over nieuw of tweedehands. De biologische microscopen die je in dit artikel ziet zijn erg verschillend in prijs. De nieuwprijzen van deze microscopen lagen grofweg ergens tussen de tweehonderd euro en achthonderd euro. Tweedehands wordt ongeveer de helft of iets minder dan de helft van de nieuwprijs gevraagd. Als je een microscoop tweedehands koopt loop je risico. Er zitten kwetsbare onderdelen op. Daarom is op laten sturen zeker af te raden. Als je een microscoop laat vallen heb je kans dat de prisma in de kop een klein beetje verschuift. De prisma moet het licht van richting veranderen. Een kleine verschuiving en je beeld komt scheef binnen. We noemen dit uit de optische as. Alle onderdelen moeten recht in de optische as zitten. Als het ver uit de optische as is krijg je schaduwvorming in je beeld. Het lastige is dat je zelf niets kunt repareren. Je hebt hier speciaal gereedschap voor nodig om dit opnieuw te richten. Dit gereedschap heeft (bijna) niemand.
Ik heb het geluk dat bij mij in de woonplaats Veldhoven zo iemand woont. Geregeld heb ik kapotte microscopen laten maken. Wat je wel kunt doen is zelf controleren of alles in de optische as is, door een preparaat te bekijken en dan de objectieven te verschuiven. Zie hieronder:
Het tweede wat je zelf kunt controleren is of de knoppen nog soepel gaan. Elke knop heeft zijn eigen olie. Die olie wordt langzaamaan stroperiger. Dit kan ook alleen door een vakman opgelost worden. Wat betreft tips over onderhoud kan ik kort zijn. Je kunt nauwelijks iets doen aan een microscoop. De kans dat je het slechter maakt is groot. Een lens schoonmaken gaat nog, maar voor de rest moet je niets losschroeven. De beste tip die ik kan geven is een goede hoes. Als de microscoop niet vuil wordt hoeft er ook weinig tot niets aan te gebeuren.
Maar hoe ga ik nu om met een microscoop?
Zit je er aan te denken om een microscoop aan te schaffen heb je hier al aardig wat informatie. Wat ontbreekt is hoe je met de microscoop om moet gaan. Hoe maak je een afstrijkje en hoe zoek je naar wat je wilt zien? Ik kan dat op papier nauwelijks uitleggen. Ik adviseer om dit te oefenen met een ervaringsdeskundige. Gelukkig zijn die er genoeg. Mocht je niemand kennen in je omgeving dan geen probleem. Ik zie steeds meer cursussen die her en der worden gegeven die je hier mee kunnen helpen. Één van die cursussen wordt gegeven door de NVN. Ik ben zelf betrokken als vrijwilliger bij deze cursus. Wil je daar meer over weten dan moet je even op de website kijken van de NVN. Om het verhaal compleet te maken plaats ik een filmpje van een parasiet, genaamd trichodina. Ik begin bij een vergroting van 40x. Als het beeld zwart wordt draai ik aan de revolver om te kijken met een vergroting van 100x. Veel succes met je microscoop en vergeet niet: oefening baart kunst!
